گروه فرهنگی «سراج24»: مرتضی اسماعیل دوست: برای بررسی ساختار ادبیات و فرهنگ این دیار باید سری به تاریخ شفاهی و مستندات روایی زد تا از سیر این مسیر طولانی و پُر فراز و نشیب آگاه شد و در این چرخه بلند بالا به طور قطع باید سراغ محقق و نویسنده ای چون ناصر شکوری رفت که ادیب و قرآن پژوهی آگاه در مسیر دانایی است. از این رو به گفت و گویی رسیدیم که می تواند پژواک صدایی شنیده شده و البته نوایی ناشناخته برای نسل جدید ادبی ایران باشد.
آقای شکوری، شاعران دنباله روی نیما در دهه 40 و 50 شمسی و حتی پس از انقلاب را چگونه می بینید؟
شاملو به سمت نوعی از غرب زدگی می رود که در آن تضادی با نشانه های اسلام گرایی وجود خواهد داشت، با وجودی که از نثر بیهقی استفاده می کند و یا نام کتابش را «ابراهیم در آتش» می گذارد. به هر حال به تدریج نگاه افراد تغییر می کند و براساس عینکی که می گذارد، جهان را همانگونه می بیند. وقتی نگاه مولانا به سمت شعر «خوانده ای اناالیه راجعون تا بدانی که کجاها می رویم» می رود، مشخص است که جهانی را تصور می کند. یعنی مولانا به عنوان شاعری مسلمان فلسفه خود را چنین ارائه می دهد که «ما ز بالاییم و بالا می رویم» و یا حافظ و سنایی نگاه اسلام جویانه خود را نمی گوید. شاعرانی مانند شاملو با نگاهی غرب زده حتما مسیر دیگری می روند.
شما با نصرت رحمانی هم ارتباط داشتید. نگاه و خاطره ای از این شاعر مطرح به یاد دارید؟
نصرت رحمانی بچه محل ما در دروازه دولاب بود و با او در ارتباط بودم و اتفاقا آدم لوطی و اهل مردم بود. شعر نصرت به دلیل نگاهی که داشت به شدت تاریک بود، اما خودش شخصیت متفاوتی داشت. البته شعر نصرت براساس زمانه خود بود و وقتی «میعاد در لجن» را نوشت براساس دوران تلخ حاکم بود.
یعنی شعرهای تلخ انگارانه نصرت رحمانی را بازتابی از زمانه پوچ و سرخورده می دانید؟
بله، حتما همین طور است. نصرت با توجه به دیدگاه روشنفکرانه ای که داشت و زمانه ای که در آن گرفتار بود، به سمت شعرهای پوچ و تلخ و ناامیدانه رفته بود.
واژه روشنفکری هم نیاز به واکاوی دارد، چرا که نزد برخی در تقابل با گزینه مردم گرایی! قرار می گیرد و فاصله ای محسوس با قالب فکری جامعه دارد.
برای شناختی اجمالی از این واژه تنها بسنده به اندیشه می کنم و به نظرم اینگونه افراد در عین اینکه درگیر مطالعه می باشند، نگاهی دور از دین و فکر مردم خواهند داشت و گرایش بخشی از آن ها به سمت غربزدگی است. به نظرم کسی که با اندیشه اسلامی زندگی کند، تنها نامی که می یابد، «مسلمان» است. من کاری به روشنفکران کشورهای دیگر ندارم، اما تعبیرم از روشنفکران ایرانی چنین است که اندیشه ای غیر اسلامی بر آن ها غالب می باشد.
به نظرتان با این تعبیر باید روشنفکران را معضلی در فرهنگ و فهم آگاهی برای مخاطب دانست؟
ببینید اندیشه ای غیر دینی نمی تواند انسان ها را به مرحله مناسبی سوق دهد و کاملا برعکس خواهد بود. اینگونه روشنفکران ادیب و هنرمند در نهایت به بن بست رسیدند و مثلا کتاب اشعار «میعاد در لجن» نمونه ای از رسیدن به تنگنا و بن بست شاعر است.
همین نصرت که از نگاه شما فردی مردمی بوده و این براساس تعریف شما در تضاد با وجه روشنفکرمنشانه محسوب خواهد شد!
به هر حال آن زمان شرایطی بود که ارتباط با مردم پیش می آمد اما مساله مهم تر استفاده از فضا و نگاه مردم در آثار شاعر و هنرمند می باشد. فضای شاعرانه نصرت در مسیر دیگری بود. حتی همجواری با مرئم هم نمی تواند نگاهی اسلامی را به هنرمند ببخشد و نیاز است که برای رسیدن به فهم دینی رجوع به آثار ارزشمند اسلامی کرد.
اما هنرمند و شاعر از زمانه خود الهام می گیرد و در ارتباطی روسویه میان محیط و متن آثارش بسر می برد.
درست است، اما جدا از مردمی بودن باید احاطه با آموزه های دینی داشت تا در آثار معنوی نمایان شود. برای من خیلی از افراد با وجودی که فاصله ای بسیار به لخاظ اعتقادی دارند، اما ارزش دارند. چرا که همین قدری که به سمت پشت کردن به کشور خود نرفته برایم ارزشمند است.
به نظرتان امثال نصرت با توجه به وجود انقلاب اسلامی می توانستند نگاهی متمایز را در آثارشان ارائه دهند؟
بله، به شرطی که مدیریت فرهنگی ارزنده ای وجود داشت. متاسفانه مدیریت فرهنگی مان در خیلی موارد اشتباه بوده است. اصلا یکی از سیاست های غرب این است که در کشور خود از هنرمندانی بهره می گیرند که شاید به ظاهر جزو معترضین باشند، اما از آن ها هم بهره می برند. در آنجا ضمن اینکه افراد معترض را کنترل می کنند، از آن ها درجهت برنامه های خود استفاده می کنند. آن ها بدون این که حتی هنرمند بهمد آن هت را مهار می کنند.
در بررسی تحولات شعر پس از انقلاب به محفل حوزه هنری می رسیم که شما هم در هسته شاعران قرار می گیرید.
شاعران دوره گذشته در فضای جدید انقلابی از سوی مخاطبان طرد شده بودند و در واقع از سوی مردمان جامعه دیگر ارزشی نداشتند! در مسیر جدیدی که انقلاب بر تفکر و نگاه نسلی جدید تاثیر گذاشته بود، به شاعرانی چون قیصر امین پور و سید حسن حسینی می رسیم که جلساتی در حوزه هنری برگزار می کردیم و در راستای افکری اسلامی و نگاهی جهادی شعر می گفتیم.
